Sosyal Uyma Deneyi, Solomon Asch
Geçen hafta Sherif’in Otokinetik Etki Deneyini anlatmıştık. Üstüne bir sosyal etki deneyi daha patlatalım tam olsun dedik. Bu sefer grup baskısının apaçık fiziksel kanıtları bile inkar ettirebildiğini görüyoruz. Deneyimiz sosyal uyma konusunda ilk sistematik araştırmaları yapan Solomon Asch’ten geliyor.
Asch, 1956 yılında gerçekleştirdiği bu deneyle kabak gibi önümüzde duran gerçekler karşısındaki tavrımızın sosyal etkiyle değişip değişmeyeceğini ölçüyor. Deneyin Sherif’inkinden en önemli farkı göstergelerin kabak gibi ortada olma durumu. Kabak gibi. Evet. Bakalım bunu nasıl ölçmüş Asch.
Öncelikle deneye katılacak katılımcılara bunun bir ‘algı deneyi’ olduğu söyleniyor. Laboratuara alınıyorlar ve bir masa etrafında oturuyorlar. Araştırmacı iki ayrı kart gösteriyor. Kartlardan birinin üstünde üç farklı uzunlukta çubuk resmi var. 1/2/3 diye sıralanmışlar. Diğerindeki çubuk resmi ise bu üç çubuktan biriyle aynı boyda. Katılımcılardan bu üç çizgiden hangisinin kıyas için gösterilen diğer çubukla aynı olduğunu bulmaları isteniyor. Basit!
Gelelim işin alengirli yanına. Katılımcımıza Hayyam diyelim. Hayyam’ın yanında oturanlar aslında araştırmacının işbirlikçi asistanları. Parayla mı verdiler sizi bana dediğimiz tipler olur ya hani, öyle. İlk birkaç denemede Hayyam’ın güvenini kazanmak için doğru cevabı veriyorlar sonra hep birlikte ağız birliği ettikleri yanlış cevabı veriyorlar. 7 kişilik oturma düzeninde Hayyam’dan sonra sadece 1 kişi var. Sıra O’na gelene kadar herkes yüksek sesle göğsünü gere gere yanlış cevap veriyor. Gayet de memnun görünüyorlar hallerinden. Hayyam terliyor, kızarıyor, şaşırıyor, kendinden şüpheye düşüyor.
***
Hayyam İçses: İkinci çubuk mu dedi? Yok artık. E diğerleri de aynısını söylüyor. Oğlum delirdiniz mi? Dur bi daha bakayım. İki değil üç lan üç. N’oluyor be! Hepsi aynı şeyi söylüyor. Saçmalamayın olm, ikinci değil üçüncü! Şaka mı bu? Sıram geliyor. Bana geliyor. Aaa…. Ne dicem?
Hayyam Dışses: ÜÇ!
….South Park sessizliği…..
Hayyam İçses: Rezil oldum. Aferin bana. R-e-z-i-l oldum! Neyse. Bakalım bu sefer ne diyecekler.. Evet. Yeni kart geldi. Görüyorum. Görüyorum… Doğru cevap bir. Rakamla 1. Ehehe..hehehe..he..ne?? Ne üçü ya? Haydaaa… Diğer adam da aynı şeyi söylüyor. Topluca kafayı yemişler. Ya da ben delirdim. Nereye düştüm böyle bilmiyorum ki. Demin ne biçim de baktılar ama. Üç tane çubuğu bile düzgün ölçemediğimi düşünecekler. Aman n’olcak. Sanki bir daha göreceğim tipler mi. Yoo. İyi de. Sinirlerim bozuldu. En baştaki yanlış söylüyor diğerleri de koyun gibi, teallam. Sıra bana geliyor. Yanımdaki de üç dedi. Ter bastı bana. Ne zormuş ya hu!
Hayyam Dışses: üç.. 
Hayyam İçses: Söyledim işte. Daha iyi hissediyorum. Çıkıntılık yapmadım. Ortama uydum. Ama niye yaptım böyle. Bir daha yapmayacağım. Ama nasıl… Off.. Of..
***
Deney bu şekilde, 7’şer ve 9’arlı gruplarla 18 kez tekrarlanır. Her seferinde grupta tek bir gerçek katılımcı vardır. Toplam gerçek katılımcı sayısı 123’tür. İşbirlikçi sahte katılımcılar 18 denemenin 12’sinde yanlış cevap verirler. Bu şekilde sosyal etkiye maruz kalan gruptaki katılımcılar % 37 civarında yanlış cevap verirler. Deneyin 37 kişilik kontrol grubunda ise doğru ve yanlış cevaplar rastlantısal olarak dağıtılır, gerçek katılımcılar herhangi bir baskıya maruz kalmazlar. Sonuçta sadece iki kez hata yapılır. 
İmparatorun Yeni Elbiseleri masalını hatırlarsınız. İki hilekâr terzi saraya gelip kralı, veziri, saraydaki herkesi katakulliye getirir. Krala olağanüstü bir kıyafet dikeceklerini söylerler. Fakat kumaşı ‘aptallar göremez.’ Elbiseyi göremedikleri hâlde kimse ses çıkaramaz da sonunda kral don paça ahalinin önüne çıkar. İşte bu deney tam da bu masalın psiko-sosyal senaryosunu anlatır.
Bir sonraki deneyimizde görüşmek üzere bilimle kalın!
Firuze Şenbilim
Işık tutanlar: Psikolojiyi Anlamak, Charles G. Morris, Türk Psikologlar Der. Yay No:23, Ankara, 2002.
Sosyal Psikoloji, Nuri Bilgin, İzmir, 2008. (içinde;Psikolojik-Kurgu: Jones ve Gerard, ve ‘Masaldan Gerçeğe’)
Fon müziği: Siya Siyabend – Hayyam
Firuze Şenbilim
Yazar: Firuze Şenbilim (tümünü gör)
- Toplumun McDonaldlaştırılması - 9 Ekim 2020
- Yazsam Olmuyor, Yazmasam Olmaz: Sosyal Bilimcilerin Yazma Çilesi - 9 Mart 2020
- Üstat Bourdieu ve Süpersonik Kavramları - 26 Ekim 2018
- İdeolojilililerleee, Karl Marx - 3 Kasım 2016
- Kutsalım, Kutsalsın, Kutsal – Emile Durkheim - 7 Eylül 2016
